Kalıtım Nedir?
Kalıtım (genetik), canlıların karakterlerinin nesilden nesile nasıl aktarıldığını inceleyen bilim dalıdır.
Fen liseleri taban puanları ve yüzdelik dilimleri için sayfamızı takip ediniz.
Kalıtımla İlgili Temel Kavramlar
- Gen: Kromozom üzerinde bulunan ve kalıtsal özellikleri taşıyan birimlerdir.
- Baskın Gen (Dominant): Etkisini her zaman gösteren gen (Büyük harfle gösterilir: A, B, S).
- Çekinik Gen (Resesif): Baskın gen yoksa etkisini gösteren gen (Küçük harfle gösterilir: a, b, s).
- Alel Gen: Bir karakter için anneden ve babadan gelen gen çiftidir (Örnek: Aa, BB).
- Genotip: Canlının genetik yapısıdır (Örnek: AA, Aa, aa).
- Saf Döl (Homozigot): İki alel gen aynıdır (AA veya aa).
- Melez Döl (Heterozigot): İki alel gen farklıdır (Aa).
- Fenotip: Canlının dış görünüşüdür (Genotip + Çevre etkisi).
- Örnek: Sarı tohumlu bezelye (AA veya Aa), yeşil tohumlu bezelye (aa).
- F1 Dölü: İlk kuşak çaprazlaması sonucu oluşan bireyler.
- F2 Dölü: F1 bireylerinin çaprazlanmasıyla oluşan ikinci kuşak.
Mendel ve Bezelye Deneyleri
Gregor Mendel, kalıtım biliminin kurucusudur ve bezelyelerle yaptığı deneylerle genetik yasalarını keşfetmiştir.
Mendel’in Bezelye Seçme Nedenleri
Kolay yetiştirilir.
Çok sayıda döl verir.
Karakter çeşidi fazladır (tohum rengi, boy uzunluğu vb.).
Kontrollü tozlaşma yapılabilir.
Bezelyelerdeki Baskın ve Çekinik Karakterler
| Karakter | Baskın Özellik | Çekinik Özellik |
| Tohum Şekli | Yuvarlak (A) | Buruşuk (a) |
| Tohum Rengi | Sarı (B) | Yeşil (b) |
| Gövde Uzunluğu | Uzun (C) | Kısa (c) |
| Çiçek Rengi | Mor (D) | Beyaz (d) |
Çaprazlama Örnekleri
- Saf Döl Sarı (AA) × Saf Döl Yeşil (aa)
Çaprazlama:
Ebeveynler: AA (Sarı) × aa (Yeşil)
Gametler: A ve a
F1 Dölü: %100 Aa (Melez Sarı)
Sonuç:
- Genotip: %100 Aa
- Fenotip: %100 Sarı
- Melez Sarı (Aa) × Melez Sarı (Aa)
Çaprazlama:
Ebeveynler: Aa × Aa
Gametler: A, a
F2 Dölü:
– AA (Sarı)
– Aa (Sarı)
– aa (Yeşil)
Sonuç:
- Genotip: %25 AA, %50 Aa, %25 aa
- Fenotip: %75 Sarı, %25 Yeşil
- Saf Döl Yeşil (aa) × Melez Sarı (Aa)
Çaprazlama:
Ebeveynler: aa × Aa
Gametler: a ve A, a
F1 Dölü:
– Aa (Sarı)
– aa (Yeşil)
Sonuç:
- Genotip: %50 Aa, %50 aa
- Fenotip: %50 Sarı, %50 Yeşil
Cinsiyetin Belirlenmesi
- İnsanlarda 46 kromozom bulunur (44 vücut, 2 cinsiyet kromozomu).
- Dişi: XX
- Erkek: XY
- Çocuğun cinsiyeti babadan gelen spermle belirlenir:
- X kromozomu gelirse → Kız (XX)
- Y kromozomu gelirse → Erkek (XY)
Örnek Soru: Bir ailenin 4 çocuğu da erkektir. 5. çocuğun kız olma olasılığı nedir?
Cevap: %50 (Her doğumda ihtimal aynıdır).
Kalıtsal Hastalıklar
- Hemofili: Kanın pıhtılaşmaması (X kromozomu).
- Renk Körlüğü: Kırmızı-yeşil ayırt edememe (X kromozomu).
- Orak Hücreli Anemi: Alyuvarların orak şeklinde olması (Otozomal çekinik).
- Down Sendromu: 21. kromozomun fazla olması.
Not: Y kromozomuna bağlı hastalıklar (balık pulluluk, kulak kıllılığı) sadece erkeklerde görülür.
Akraba Evliliğinin Genetik Sonuçları
Akraba evliliklerinde aynı genetik hastalıkların taşınma riski yüksektir.
Çekinik genler bir araya gelerek hastalıklar ortaya çıkabilir (Örnek: Fenilketonüri, kistik fibrozis).
Bu nedenle akraba evlilikleri genetik hastalık riskini artırır.
Özet Tablo:
| Kavram | Açıklama | Örnek |
| Genotip | Gen yapısı | AA, Aa, aa |
| Fenotip | Dış görünüş | Sarı tohum |
| Baskın | Her zaman etkili | A |
| Çekinik | Baskın yoksa etkili | a |
Alıştırma:
- Saf döl uzun boylu (CC) × Saf döl kısa boylu (cc) çaprazlamasını yapınız.
- Melez mor çiçekli (Dd) × Melez mor çiçekli (Dd) çaprazlamasında beyaz çiçek oluşma ihtimali nedir?