Vücudumuzun enerji ihtiyacını karşılamak ve büyümemizi sağlamak için yediğimiz besinlerin parçalanıp, vücudumuz tarafından kullanılabilir hale gelmesi gerekir. İşte bu karmaşık süreci gerçekleştiren sisteme sindirim sistemi diyoruz. Sindirim sistemi, bir yandan besinleri alıp parçalarken, diğer yandan da işe yaramayan atıkları vücudumuzdan uzaklaştırır. Bu sistem temel olarak iki ana bölümden oluşur:
- Sindirim Kanalı (Sindirim Borusu): Besinlerin geçtiği uzun bir boru hattı gibidir. Ağızdan başlayıp anüse kadar uzanır.
- Sindirime Yardımcı Organlar: Sindirim kanalının içinde gerçekleşen işlemlere destek olan organlardır. Enzimler ve salgılar üreterek sindirime katkıda bulunurlar.
Şimdi bu iki ana bölümü ve içindeki yapıları daha yakından inceleyelim.
Sindirim Çeşitleri: Besinleri Küçültme Sanatı
Yediğimiz büyük besin parçacıklarının vücudumuz tarafından emilebilmesi için öncelikle daha küçük parçalara ayrılması gerekir. Bu işlem iki temel şekilde gerçekleşir:
- Mekanik Sindirim (Fiziksel Sindirim): Besinlerin enzimler kullanılmadan, fiziksel yollarla daha küçük parçalara ayrılmasıdır. Amaç, besinlerin yüzey alanını artırarak kimyasal sindirimin daha kolay gerçekleşmesini sağlamaktır.
- Örnek: Ağzımızda dişlerimizin besinleri çiğnemesi, midemizin kasılıp gevşeyerek besinleri karıştırması mekanik sindirime örnektir.
- Kimyasal Sindirim: Besinlerin su ve enzimler yardımıyla yapı taşlarına (monomerlerine) kadar parçalanmasıdır. Bu olay hidroliz tepkimeleriyle gerçekleşir. Hidroliz, suyun kullanılarak büyük moleküllerin daha küçük birimlere ayrılmasıdır. Bu sırada enerji (ATP) harcanmaz.
- Örnek: Proteinlerin amino asitlere, karbonhidratların şekere ve yağların yağ asitleri ve gliserole parçalanması kimyasal sindirimdir.
Kimyasal sindirim gerçekleştiği yere göre ikiye ayrılır:
- Hücre Dışı Sindirim: Enzimlerin hücre dışına salgılanmasıyla gerçekleşir. Parçalanan besinler daha sonra hücre içine alınır. Örneğin, bizim sindirim sistemimizde ve bazı mikroorganizmalarda görülür.
- Hücre İçi Sindirim: Besinlerin fagositoz veya pinositoz yoluyla hücre içine alınması ve lizozom adı verilen organellerdeki enzimlerle parçalanmasıdır. Tek hücreli canlılarda ve bazı özel hücrelerimizde (akyuvarlar gibi) görülür.
Sindirim Organları: Bu İşin Ustaları
İnsan sindirim sistemi, besinlerin yolculuk yaptığı sindirim kanalı ve bu yolculuğa yardımcı olan organlardan oluşur.
Sindirim Kanalı Organları: Besinlerin İzlediği Yol
- Ağız: Sindirimin başladığı yerdir. Dişler besinleri mekanik olarak parçalar, tükürük bezlerinden salgılanan amilaz (pityalin) enzimi ise karbonhidratların (nişasta ve glikojen) kimyasal sindirimini başlatır. Dil, besinlerin karıştırılmasına ve yutağa doğru itilmesine yardımcı olur.
- Yutak: Ağız ve burun boşluğu ile yemek ve soluk borusu arasındaki geçittir. Temel görevi, çiğnenmiş besinleri (lokmaları) yemek borusuna iletmektir. Yutkunma sırasında gırtlak kapağı (epiglotis) soluk borusunu kapatarak besinlerin yanlış yola gitmesini engeller.
- Yemek Borusu: Yutak ile mide arasında yaklaşık 20-22 cm uzunluğunda bir kanaldır. Duvarındaki kasların yaptığı peristaltik hareketler sayesinde besinler mideye doğru ilerler.
- Mide: Sindirim sisteminin en geniş kısmıdır. Burada besinler hem mekanik olarak kasılıp gevşeyerek karıştırılır, hem de kimyasal sindirim başlar. Mide bezleri hidroklorik asit (HCl) ve pepsinojen enzimi salgılar. HCl mikropları öldürür ve pepsinojeni aktif pepsin enzimine dönüştürerek proteinlerin sindirimini başlatır. Midede ayrıca mukus salgılanarak mide duvarı asidin zararlı etkilerinden korunur. Çocuklarda süt proteinini sindiren lap enzimi (rennin) de bulunur. Midede besinler mide özsuyu ile karışarak kimus adı verilen bulamaç haline gelir.
- İnce Bağırsak: Yaklaşık 7.5 metre uzunluğundaki bu kıvrımlı yapı, sindirimin tamamlandığı ve besinlerin emiliminin büyük ölçüde gerçekleştiği yerdir. Üç bölümden oluşur:
- Onikiparmak Bağırsağı (Duodenum): Mideden sonraki ilk kısımdır. Buraya pankreastan sindirim enzimleri ve karaciğerden safra salgısı gelir. Sindirim ve emilimin en yoğun olduğu bölgedir.
- Boş Bağırsak (Jejunum): Orta kısımdır. Sindirim ve emilim burada da devam eder.
- Kıvrımlı Bağırsak (İleum): İnce bağırsağın son kısmıdır. Burada da emilim gerçekleşir ve kalın bağırsağa bağlanır. İnce bağırsağın iç yüzeyinde emilimi artırmak için villus (tümür) adı verilen parmaksı çıkıntılar bulunur. Villusları oluşturan hücrelerin yüzeyinde ise mikrovillus adı verilen daha küçük uzantılar yer alır.
- Kalın Bağırsak: İnce bağırsaktan sonra gelir ve anüsle sonlanır. Yaklaşık 1-1.5 metre uzunluğundadır. Burada su ve bazı vitaminlerin (kalın bağırsakta yaşayan bakteriler tarafından üretilen K ve B vitaminleri gibi) emilimi gerçekleşir. Ayrıca sindirim atıkları (posa) geçici olarak depolanır ve dışkı olarak vücuttan atılır. Kalın bağırsağın ilk bölümüne çekum (kör bağırsak) denir. Çekumun ucunda apandis adı verilen küçük bir çıkıntı bulunur.
- Anüs: Sindirim kanalının son açıklığıdır. Dışkının vücuttan atılmasını sağlar.
Sindirime Yardımcı Organlar: Gizli Kahramanlar
- Tükürük Bezleri: Ağızda bulunur ve tükürük salgılarlar. Tükürük, besinlerin nemlenmesini ve kolayca yutulmasını sağlar. Ayrıca karbonhidratların kimyasal sindirimini başlatan amilaz enzimini içerir. Üç çift büyük tükürük bezi vardır: kulak altı, çene altı ve dil altı bezleri.
- Pankreas: Mide ile onikiparmak bağırsağı arasında bulunur. Hem hormon (insülin ve glukagon gibi) salgılar hem de sindirime yardımcı enzimler üretir. Pankreas enzimleri (amilaz, lipaz, tripsinojen, kimotripsinojen, nükleazlar) bir kanal aracılığıyla onikiparmak bağırsağına gönderilir ve karbonhidrat, yağ, protein ve nükleik asitlerin sindiriminde önemli rol oynar.
- Karaciğer: Karın boşluğunun sağ üst kısmında bulunur. Sindirimle doğrudan ilgili olmasa da, ürettiği safra sıvısı sayesinde yağların sindirimine yardımcı olur. Safra, yağları küçük damlacıklara ayırarak lipaz enziminin etkinliğini artırır.
- Safra Kesesi: Karaciğerin altında bulunur ve karaciğerde üretilen safrayı depolar. Yemek yendiğinde, özellikle yağlı besinler alındığında, safra kesesi kasılarak safrayı onikiparmak bağırsağına gönderir. Safra ayrıca yağda eriyen vitaminlerin (A, D, E, K) emilimini kolaylaştırır ve dışkıya rengini verir.
Besinlerin Kimyasal Sindirimi ve Emilimi: Son Aşamalar
Vücudumuza aldığımız besinlerin bazıları sindirilerek emilirken, bazıları doğrudan emilir. Emilimin büyük bir kısmı ince bağırsakta gerçekleşir. Ağız ve mide de az miktarda emilim yapar.
Besinlerin Kimyasal Sindirimi Aşamaları:
- Karbonhidratların Sindirimi: Ağızda tükürük amilazı ile başlar ve ince bağırsakta pankreas amilazı ve diğer enzimlerle (maltaz, laktaz, sükraz) glikoza kadar parçalanarak tamamlanır.
- Yağların Sindirimi: Sadece ince bağırsakta gerçekleşir. Safra, yağları küçük damlacıklara ayırır ve pankreas lipaz enzimi yağları yağ asitleri ve gliserole parçalar.
- Proteinlerin Sindirimi: Midede pepsin enzimi ile başlar ve ince bağırsakta tripsin, kimotripsin, karboksipeptidaz ve dipeptidaz gibi enzimlerle amino asitlere kadar parçalanarak tamamlanır.
- Nükleik Asitlerin Sindirimi: İnce bağırsakta pankreastan salgılanan nükleazlar ile nükleotitlere, daha sonra da nükleotidaz ve nükleozidaz enzimleri ile azotlu bazlara, şekerlere ve fosfatlara kadar parçalanır.
Fen liseleri taban puanları ve yüzdelik dilimleri için sayfamızı takip ediniz.
Besinlerin Emilimi: Vücuda Kazandırma
Sindirilmiş besin molekülleri (glikoz, amino asitler, yağ asitleri, gliserol, vitaminler, mineraller ve su) ince bağırsak duvarındaki epitel hücreleri tarafından emilerek kan veya lenf damarlarına geçer.
- Su, glikoz, amino asitler, mineraller ve suda eriyen vitaminler: Doğrudan ince bağırsak epitel hücrelerinden kan kılcallarına geçerek kan dolaşımı ile kalbe taşınır.
- Gliserol, yağ asitleri ve yağda eriyen vitaminler: İnce bağırsak epitel hücrelerinde tekrar yağa dönüştürülür ve özel proteinlerle sarılarak şilomikron adı verilen yapılar oluşturur. Şilomikronlar lenf kılcallarına geçerek lenf dolaşımı ile kan dolaşımına katılır.
İşte sindirim sisteminin temel işleyişi bu şekilde! Umarım bu özet, konuyu anlamana yardımcı olmuştur. Başka soruların olursa çekinmeden sorabilirsin!