Doğa, yaşamın kaynağı olan pek çok unsuru barındırır. Bunlardan en önemlileri su, toprak ve bitki örtüsüdür. Şimdi gelin, bu temel varlıkları yakından tanıyalım.
SU
Dünya gezegeninin yaklaşık %71’i sularla kaplıdır. Bu sular, okyanuslar, denizler, göller, akarsular, yer altı suları ve devasa buzullar halinde bulunur. Unutmayın ki, yeryüzündeki su sürekli bir su döngüsü içerisindedir; buharlaşır, yoğunlaşır ve yağış olarak tekrar yeryüzüne iner.
Su Kaynaklarının Dağılışı: Dünya üzerindeki su kaynakları ne yazık ki eşit bir şekilde dağılmamıştır.
- Su Kaynaklarının Az Olduğu Yerler: Genellikle yağışın az ve buharlaşmanın yüksek olduğu bölgelerde su kıtlığı yaşanır. Örneğin, dönenceler çevresindeki çöller (Büyük Sahra, Arabistan çölleri), Afrika’nın doğu ve güney kısımları ile Pakistan bu duruma örnektir. Hatta Polonya ve çevresi kişi başına düşen tatlı su miktarının en az olduğu yerler arasındadır ve dünyada kişi başına en az tatlı su düşen ülke Kuveyt‘tir.
- Su Kaynaklarının Çok Olduğu Yerler: Yağışın bol ve buharlaşmanın düşük olduğu bölgelerde ise su kaynakları oldukça fazladır. Kuzey Amerika’nın kuzeyi (Kanada), Güney Amerika’nın kuzeyi (Amazon Havzası), Avrupa’nın kuzeyi ve batısı, Asya’nın güney ve güneydoğusundaki adalar (Endonezya, Malezya, Filipinler gibi), Sibirya ve Orta Afrika (Kongo Havzası) bu bölgelerdendir. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’ne göre, dünyada en fazla tatlı su kaynağına sahip ülkeler ise Brezilya ve Rusya‘dır.
Göller: Yeryüzündeki tatlı suların büyük bir kısmını (%87) göller oluşturur. Bir gölün suyu tatlı, acı, sodalı veya tuzlu olabilir. Bu durumun birkaç önemli nedeni vardır:
- Gideğen (Drenaj) Durumu: Eğer bir gölün fazla suyunu dışarıya boşaltan bir gideğeni varsa, gölde sürekli bir su akışı olacağı için suyu genellikle tatlı olur. Ancak gideğeni olmayan göllerde su devir daim yapmadığı için mineraller birikir ve suyu acı, sodalı veya tuzlu olabilir.
- Arazinin Özelliği: Gölün bulunduğu bölgedeki kayaçların ve minerallerin çözünmesi suyun kimyasal özelliklerini etkiler.
- İklim Özellikleri: Bölgedeki yağış ve buharlaşma miktarı gölün su seviyesini ve tuzluluğunu etkileyebilir.
- Gölün Derinliği ve Büyüklüğü: Bu faktörler de suyun karışımını ve mineral yoğunluğunu etkileyebilir.
Oluşum Şekillerine Göre Göller: Göller, oluşum süreçlerine göre farklı kategorilere ayrılır:
- Doğal Göller:
- Tektonik Göller: Yer kabuğu hareketleri sonucu oluşan çukurluklarda biriken sulardır (Hazar Denizi, Aral Gölü, Baykal Gölü, Tuz Gölü gibi).
- Buzul Gölleri: Buzulların aşındırmasıyla oluşan sirk çukurlarının dolmasıyla meydana gelir (Finlandiya, Norveç, Kanada’da çokça bulunur).
- Karstik Göller: Kolay eriyebilen karstik kayaçların (kalker, jips, dolomit) erimesiyle oluşan çukurlarda biriken sulardır (Arnavutluk-Makedonya sınırındaki Ohri Gölü gibi).
- Volkanik Göller:
- Krater Gölleri: Sönmüş volkanların tepesindeki kraterlerde biriken sulardır (ABD’deki Krater Gölü gibi).
- Kaldera Gölleri: Volkan kraterinin patlaması veya çökmesiyle oluşan geniş çukurluklarda biriken sulardır (Sumatra’daki Toba Gölü, Türkiye’deki Nemrut Kalderası gibi).
- Maar Gölleri: Volkanik gazların patlamasıyla oluşan çukurlara suların dolmasıyla meydana gelir (Türkiye’deki Meke Tuzlası, Acıgöl gibi).
- Set Gölleri:
- Alüvyal Set Gölleri: Akarsuların taşıdığı alüvyonları biriktirmesiyle oluşan setlerin arkasında biriken sulardır.
- Heyelan Set Gölleri: Heyelanların akarsu yollarını kapatmasıyla oluşur.
- Kıyı Set Gölleri: Dalgaların taşıdığı kumların bir koy veya körfezin önünü kapatmasıyla meydana gelir.
- Lav Set Gölleri: Volkanik lavların bir vadiyi kapatmasıyla oluşur.
- Moren Set Gölleri: Buzulların taşıdığı morenlerin su yollarını kapatmasıyla oluşur (İskandinav ülkeleri ve Kanada’da görülür).
- Yapay Göller (Barajlar): İnsanlar tarafından akarsuların önünün kapatılmasıyla oluşturulur. Elektrik üretimi, içme suyu temini, sulama ve taşkın kontrolü gibi amaçlarla kullanılırlar.
Yer Altı Suları ve Kaynakları: Yağış sularının ve yüzey sularının geçirgen tabakalardan sızarak geçirimsiz tabakaların üzerinde birikmesine yer altı suyu denir. Yer altı suyu bulunduran geçirgen tabakalara ise akifer adı verilir. Suyun yer altına sızma miktarı arazinin eğimine ve kayaçların gözenekliliğine bağlıdır.
Yer altı suları, yeryüzüne farklı şekillerde çıkarak kaynakları oluşturur:
- Karstik Kaynaklar (Völküz): Kalkerli arazilerde biriken suların yeryüzüne çıkmasıyla oluşur. Genellikle bol su verir, soğuktur ve kireçlidir. Akdeniz Bölgesi’nde yaygındır.
- Vadi (Yamaç) Kaynakları: Vadi yamaçlarından yüzeye çıkan kaynaklardır. Dağlık bölgelerde yaygındır, suları soğuktur ve akımları mevsimsel olarak değişir.
- Artezyen Kaynakları: Geçirimsiz tabakalar arasındaki geçirgen tabakada biriken suyun sondajla yüzeye çıkarılmasıyla oluşur. Suları soğuktur ve tarım ile içme suyu olarak kullanılır.
- Fay Kaynakları: Yer altındaki sıcak suların fay hatları boyunca yüzeye çıkmasıyla oluşur. Kırıklı yapıların olduğu Ege Bölgesi’nde sık görülür. Suları ılık veya sıcaktır ve bol mineral içerir (kaplıca veya ılıca olarak da bilinir). Bu kaynaklardan elde edilen enerjiye jeotermal enerji denir.
- Gayzer Kaynakları: Volkanik bölgelerde yer altındaki sıcak suların basınçla belirli aralıklarla sıcak su veya buhar olarak fışkırmasıyla oluşur (Yeni Zelanda, İzlanda, İtalya gibi).
- Denizlerden Gelen Su Kaynakları: Suları ılık veya sıcaktır, akımları pek değişmez ve bol mineral içerirler.
TOPRAK
Toprak, ana kayanın fiziksel ve kimyasal süreçlerle ayrışması sonucu oluşan, canlılar için hayati öneme sahip bir katmandır.
Çözülme Türleri:
- Fiziksel (Mekanik) Çözülme: Özellikle sıcaklık farklarının fazla olduğu karasal bölgelerde görülür. Kayaçların çatlamasına ve parçalanmasına neden olur. Çöllerde ve karasal iklim bölgelerinde yaygındır.
- Kimyasal Çözülme: Nem ve yağışın bol olduğu sıcak bölgelerde daha etkilidir. Su ve havadaki kimyasal maddeler kayaçların yapısını değiştirerek çözülmelerine yol açar. Ekvatoral, Muson ve Karadeniz iklim bölgelerinde yoğundur. Karstik kayaçların olduğu Akdeniz Bölgesi’nde de kimyasal çözülme fazladır.
Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler:
- İklim: Sıcaklık ve yağış koşulları toprak oluşum hızını ve toprak tipini belirler.
- Yer Şekilleri: Eğim ve engebe erozyonu etkileyerek toprak oluşumunu zorlaştırabilir. Düz alanlarda toprak daha derin olur.
- Kayaçların Özelliği: Yumuşak kayaçlar daha hızlı ayrışırken, dirençli kayaçlarda toprak oluşumu daha yavaş gerçekleşir.
- Canlılar: Bitki ve hayvan kalıntıları toprağa organik madde (humus) katarak verimliliğini artırır.
- Zaman: Toprak oluşumu uzun bir süreçtir. 1 cm³ toprağın oluşması normalde 75 yıl kadar sürebilir.
Toprak Katmanları (Horizonlar): Olgunlaşmış bir toprak profilinde farklı özelliklere sahip katmanlar bulunur:
- O (Organik Kat): Organik kalıntıların yoğun olduğu en üst katmandır.
- A Horizonu (Yıkanma Katı): Humus ve minerallerin biriktiği, genellikle koyu renkli katmandır.
- B Horizonu (Birikim Katmanı): Kil, demir gibi maddelerin biriktiği, genellikle kahverengi katmandır.
- C Horizonu (Ayrışma Katı): Ana kayanın ayrışmaya başladığı katmandır.
- D Horizonu (Ana Kaya Katı): Henüz parçalanmamış ana kayadır.
Toprak Çeşitleri: Topraklar oluşum şekillerine göre üç ana gruba ayrılır:
- Yerli (Zonal) Topraklar: Bulundukları yerde, ana kayanın ayrışmasıyla oluşmuş topraklardır. İklim özellikleri bu toprakların oluşumunda temel etkendir.
- Nemli Bölge Toprakları: Laterit, Terra-Rossa, Kahverengi Orman Toprakları, Podzol, Tundralar.
- Kurak ve Yarı Kurak Bölge Toprakları: Çernozyomlar (Kara Topraklar), Çöl Toprakları, Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkır Toprakları.
- Azonal Topraklar (Taşınmış Topraklar): Akarsular, rüzgarlar ve buzullar tarafından taşınarak farklı yerlerde biriktirilmiş topraklardır. Genellikle verimlidirler. Alüvyal, Lös, Moren, Regosol, Kolüvyal (Yamaç Döküntüleri), Litosol (Taşlı Topraklar) bu gruba girer.
- İntrazonal Topraklar: İklimden ziyade yerel koşulların (kayaç özelliği, topoğrafya) etkisiyle oluşan topraklardır. Halomorfik (Tuzlu), Hidromorfik (Bataklık), Kalsimorfik (Vertisoller ve Rendzinalar) bu gruptadır.
Fen liseleri taban puanları ve yüzdelik dilimleri için sayfamızı takip ediniz.
BİTKİ
Bitki örtüsü, yeryüzünün önemli bir parçasıdır ve bulunduğu bölgenin iklimi, yer şekilleri ve toprak özellikleriyle yakından ilişkilidir.
Bitki Örtüsünün Dağılışını Etkileyen Faktörler:
- İklim: Yağış miktarı ve sıcaklık bitki türlerini ve yoğunluğunu belirler.
- Yer Şekilleri: Dağların uzanışı, yükselti ve eğim farklı bitki türlerinin yetişmesine olanak sağlar.
- Toprak: Toprağın yapısı ve besin içeriği bitki dağılışını etkiler.
- Beşerî Faktörler: İnsanların ormanları tahrip etmesi gibi etkiler bitki örtüsünün dağılışını değiştirebilir. Örneğin, kızılçam ormanlarının tahribiyle maki bitki örtüsü ortaya çıkmıştır.
Yeryüzünde Oluşan Bitki Formasyonları:
- Orman Formasyonu: Temel unsuru ağaç olan geniş bitki topluluklarıdır.
- Ekvatoral Yağmur Ormanları: Sıcak ve nemli Ekvatoral iklim bölgesinde yıl boyunca yeşil kalan gür ormanlardır (Amazon ve Kongo Havzaları, Endonezya Adaları).
- Muson Ormanları: Muson ikliminin görüldüğü yerlerde yazın yeşeren, kışın yaprak döken ağaçlardan oluşur (Güney ve Güneydoğu Asya kıyıları). Tipik ağacı Teak Ağacı‘dır.
- Orta Kuşağın Karışık Ormanları: Ilıman Okyanusal iklim bölgelerinde geniş ve iğne yapraklı ağaçların bir arada bulunduğu ormanlardır (Avrupa’nın Atlas Okyanusu kıyıları).
- Tayga Ormanları: Sert Karasal iklim bölgelerinde görülen iğne yapraklı ormanlardır (Sibirya ve Kanada).
- Çalı Formasyonu: Ağaçlardan daha kısa boylu, bodur bitki topluluklarıdır.
- Maki: Akdeniz ikliminin tipik bitki örtüsüdür (Zeytin, Yaban Mersini, Zakkum, Defne, Keçiboynuzu gibi). Kızılçam ormanlarının tahribiyle ortaya çıkmıştır.
- Garig (Frigana): Makilerin tahrip edildiği yerlerde oluşan daha seyrek çalılardır (Türkiye’de Muğla çevresinde görülür).
- Psödomaki (Yalancı Maki): Geniş yapraklı ormanların tahrip edildiği yerlerde oluşan çalılardır (Türkiye’de Doğu Karadeniz’de görülür).
- Ot Formasyonu: Genellikle kurak veya soğuk iklim bölgelerinde görülen otlaklardır.
- Savan: Subtropikal iklimlerde yaz yağışlarıyla yeşeren uzun otlaklardır (Amazon ve Kongo Havzaları çevresi).
- Bozkır (Step): Ilıman Karasal iklim bölgelerinde ilkbaharda yeşeren, yazın kuruyan kısa boylu otlardır (Orta Asya, İç Anadolu Bölgesi gibi).
- Çayır: Sert Karasal iklim bölgelerinde yaz boyu yeşil kalan, bozkırdan daha uzun otlardır (Sibirya, Kanada).
- Tundra: Tundra ikliminde soğuğa dayanıklı otsu bitkiler, liken ve yosunlardan oluşur (Sibirya ve Kanada’nın kıyıları, Grönland kıyıları).
- Çöl Bitkileri: Kurak iklimlere uyum sağlamış özel bitki türleridir (Kurakçıl otlar, Kaktüsler).
Umarım bu detaylı anlatım, doğanın bu temel varlıklarını anlamanıza yardımcı olmuştur. Coğrafya yolculuğumuzda bir sonraki durağımızda görüşmek üzere!
